Quan hệ Nhật - Trung leo thang căng thẳng

Những ngày cuối tháng 11 tiếp tục chứng kiến bước leo thang căng thẳng đáng lo ngại trong quan hệ giữa Nhật Bản và Trung Quốc - hai nền kinh tế lớn nhất châu Á. Tâm điểm lần này xuất phát từ phát biểu của Thủ tướng Nhật Bản Sanae Takaichi tại Quốc hội hôm 7-11, khi bà cho rằng bất kỳ hành động sử dụng vũ lực nào của Trung Quốc đối với đảo Đài Loan cũng có thể cấu thành “tình huống đe dọa sự tồn tại” của Nhật Bản. 

Thủ tướng Takaichi Sanae trả lời chất vấn tại Quốc hội Nhật Bản, ngày 26/11/2025. Ảnh: Jiji Press

Mặc dù trước sức ép về cả chính trị và ngoại giao, bà Takaichi khẳng định tại phiên chất vấn ngày 26-11 rằng đây chỉ là “câu trả lời chân thành cho một câu hỏi cụ thể”, lập trường của chính phủ không thay đổi và Nhật Bản vẫn coi ổn định quan hệ với Trung Quốc là “trách nhiệm quốc gia”, nhưng căng thẳng đã vượt xa mức một tranh luận học thuật.

Bắc Kinh lập tức phản ứng mạnh. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Mao Ninh yêu cầu Tokyo “đánh giá lại và sửa chữa sai lầm”, đồng thời đặt câu hỏi liệu Nhật có còn tuân thủ nguyên tắc “Một Trung Quốc” hay đang “né tránh vấn đề cốt lõi”.

Đây không đơn thuần là cuộc khẩu chiến. Sự gia tăng hoạt động quân sự gần Nhật Bản của Trung Quốc đã tạo ra bối cảnh khiến tranh cãi trở nên dễ bùng nổ hơn. Ngày 24-11, Lực lượng Phòng vệ trên không Nhật Bản phải điều chiến đấu cơ khi phát hiện một UAV tầm cao được cho là của Trung Quốc đi qua vùng trời giữa đảo Yonaguni và Đài Loan.

Đây là khu vực nhạy cảm, nơi Tokyo đang triển khai chuỗi nâng cấp phòng thủ dọc tuyến đảo Tây Nam - phần then chốt trong chiến lược răn đe sớm đối với mọi rủi ro ở eo biển Đài Loan.

Việc Nhật Bản chuẩn bị bố trí hệ thống tên lửa phòng không Type 03 trên Yonaguni làm Trung Quốc càng thêm cảnh giác. Bắc Kinh cáo buộc Tokyo “rời xa nguyên tắc phòng vệ thuần túy”, ngả sâu hơn vào chiến lược “phòng thủ chủ động” kiểu Mỹ. Trong khi đó, đối với Tokyo, khu vực này được xem là tuyến phòng thủ ngoài cùng, nơi bất kỳ biến động nào liên quan đến Đài Loan đều có thể tác động trực tiếp. 

Trên bình diện ngoại giao, tình hình cũng không bớt căng thẳng. Tại hội nghị G20 ở Johannesburg, Thủ tướng Takaichi và Thủ tướng Trung Quốc Lý Cường không hề tiếp xúc song phương, bất chấp đây là kênh giảm nhiệt quan trọng trong các giai đoạn nhạy cảm trước đây.

Bắc Kinh thậm chí áp dụng các biện pháp mang tính cảnh báo - dừng nhập khẩu một số sản phẩm Nhật, khuyến cáo công dân không đến Nhật và chỉ trích những điều chỉnh an ninh mới của Tokyo là “cực kỳ nguy hiểm”.

Song nổi bật hơn cả là khoảng cách nhận thức giữa hai bên. Nhật Bản khẳng định phát biểu của bà Takaichi không đồng nghĩa thay đổi chính sách. Trái lại, Trung Quốc nhìn đây như dấu hiệu cho thấy Tokyo đang chuẩn bị can dự sâu hơn vào vấn đề mà Bắc Kinh xem là “lằn ranh đỏ”.

Tuy vậy, quan hệ Nhật - Trung không chỉ gói trong đối đầu. Nhưng muốn hạ nhiệt, cả hai cần hành động cụ thể hơn tuyên bố. Nhật Bản có lý do để lo lắng trước hoạt động quân sự ngày càng mở rộng của Trung Quốc quanh Okinawa. Trung Quốc cũng có lý do nghi ngờ khi Mỹ - đồng minh hiệp ước của Nhật - tăng tốc xây dựng mạng lưới chống tiếp cận ở Tây Thái Bình Dương.

Vấn đề đặt ra là: Liệu hai bên có thể tìm được cơ chế quản lý khủng hoảng, hay sẽ tiếp tục bước vào vòng xoáy nghi ngờ - củng cố quân sự - đối đầu ngoại giao vốn từng đẩy quan hệ song phương xuống đáy năm 2010 trong vụ Senkaku/Điếu Ngư?

Sự ổn định của Đông Bắc Á phụ thuộc rất lớn vào câu trả lời này. Trong bối cảnh địa chiến lược khu vực thay đổi nhanh chóng, Nhật Bản và Trung Quốc cần nhớ rằng đối thoại không làm suy yếu an ninh, mà chính sự thiếu đối thoại mới là rủi ro lớn nhất. Đây có lẽ là thông điệp quan trọng nhất cho cả Tokyo lẫn Bắc Kinh lúc này.