Như đã biết, lý luận phê bình (LLPB) văn học nghệ thuật (VHNT) luôn đóng vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa, văn học nghệ thuật. Nó là tiếng nói tư tưởng, là sự “tự ý thức” của VHNT. Với vai trò là người thẩm định, đánh giá, chỉ ra cái HAY, cái ĐẸP, cái MỚI, cái GIÁ TRỊ cũng như cái HẠN CHẾ của tác phẩm VHNT; đồng thời, còn là người bạn đồng hành với sáng tác, là “chiếc cầu nối” giữa tác phẩm VHNT với người đọc, người thưởng thức.
Bên cạnh đó, LLPB VHNT còn là một hoạt động tác động tới quá trình vận động và phát triển của VHNT; là người phát ngôn tư tưởng cho VHNT, là người góp phần định hướng cho VHNT phát triển một cách lành mạnh, đúng hướng, phù hợp với nhu cầu của thời đại. Chính vì thế, LLPBVHNT luôn theo sát từng bước đi, từng sự chuyển động, đặc biệt là những “bước ngoặt” trong quá trình vận động, phát triển của VHNT.
 |
| Một buổi tọa đàm do Hội Văn học nghệ thuật tỉnh tổ chức. Ảnh: Đào Tuấn |
Văn học nghệ thuật Thái Nguyên nói chung, lĩnh vực LLPB VHNT nói riêng từ năm 1986 tới nay, sau gần 40 năm, LLPB VHNT Thái Nguyên cũng mang những đặc điểm (cả mặt ưu điểm và hạn chế) của hoạt động LLPB của cả nước, tuy cũng có một số những đặc điểm riêng của một vùng đất, vùng VHNT mang đậm chất trung du và miền núi. Sau đây, chúng tôi xin được nêu một số đặc điểm nổi bật của hoạt động LLPB VHNT Thái Nguyên thời kỳ từ Đổi mới tới nay.
Thái Nguyên là một tỉnh mang tính trung tâm của khu vực Việt Bắc xưa (trước 1975) và của khu vực miền núi Đông Bắc hiện nay. Thái Nguyên cũng là trung tâm văn hóa nghệ thuật, giáo dục lớn của cả khu vực, đặc biệt là từ sau 1986 tới nay. Với sự hiện diện của Đại học Thái Nguyên, Đại học đa ngành lớn trong toàn quốc, Thái Nguyên hiện có hàng ngàn cán bộ khoa học có trình độ từ tiến sĩ trở lên thuộc các chuyên ngành khoa học khác nhau, trong đó có hàng trăm Tiến sĩ, Giáo sư, Phó Giáo sư ngành Văn học, Nghệ thuật. Đây là một đội ngũ giàu tiềm năng làm công tác nghiên cứu LLPB.
Bên cạnh đó, Thái Nguyên còn là một tỉnh có đời sống văn hóa, nghệ thuật khá sôi động, phong phú; có đội ngũ các nhà văn, các nghệ sĩ (thuộc các chuyên ngành nghệ thuật khác nhau) khá đông đảo. Có nhiều nhà văn, nhiều nghệ sĩ đã có những thành tựu được ghi nhận và có kinh nghiệm sáng tác, sáng tạo từ những giai đoạn trước (Ví dụ như: Nhạc sĩ : Đỗ Minh, Họa sĩ : Đỗ Tố, Lê Như Hạnh, Nguyễn Văn Chính…; Nhà điêu khắc Hứa Tử Hoài; Nghệ sĩ múa: Lê Khình, Vương Thào…; Nhà văn: Vi Hồng, Ma Trường Nguyên, Hồ Thủy Giang,... Nhà thơ: Khánh Kiểm, Trần Văn Loa,…).
Trong đó, hoạt động LLPB VHNT cũng đã khẳng định sự có mặt của mình trong đời sống VHNT tỉnh nhà – với một số tên tuổi đáng ghi nhận như: Vũ Châu Quán, Nguyễn Minh Tâm, Lâm Tiến, Nguyễn Huy Quát… nhưng hoạt động nghiên cứu LLPB VHNT của Thái Nguyên chỉ thực sự trở thành một hoạt động có tính chuyên ngành đặc thù trong đời sống VHNT của tỉnh và có một đội ngũ những người làm công tác LLPB có tính chuyên nghiệp, có nhiều tác phẩm LLPB được in ấn, xuất bản và được ghi dấu ấn trong đời sống VHNT nước nhà nói chung, trong đời sống VHNT của Thái Nguyên nói riêng –kể từ khi công cuộc Đổi mới của Đảng được đề ra, và đặc biệt là từ khi Hội Văn học nghệ thuật tỉnh Bắc Thái được thành lập (1987). Cụ thể:
- Về đội ngũ: Đại đa số các nhà nghiên cứu LLPB VHNT Thái Nguyên sau năm 1986 đều “xuất thân” từ các trường Đại học, Cao đẳng tại Thái Nguyên. Họ được đào tạo cơ bản, có trình độ học vấn cao (từ học vị Thạc sĩ khoa học trở nên). Họ vừa là nhà giáo, vừa là các nhà khoa học, nhà nghiên cứu LLPB văn học, nghệ thuật. Chúng tôi tạm chia thành 2 thế hệ các nhà nghiên cứu, LLPB VHNT Thái Nguyên, cụ thể như sau:
* Thế hệ thứ nhất: Là đội ngũ các nhà nghiên cứu LLPB thời kỳ đầu Đổi mới (từ năm 1986 đến năm 2000). Họ là các nhà nghiên cứu LLPB đã từng xuất hiện từ trước 1986, nhưng phải sau năm 1986 – khi công cuộc Đổi mới được thực hiện trong tất cả các lĩnh vực xã hội, trong đó có đổi mới tư duy trong sáng tác và trong nghiên cứu LLPB – thì đội ngũ các nhà nghiên cứu LLPB VHNT mới được bổ sung, phát triển, có những hoạt động khá sôi nổi và đã có những tác động nhất định tới đời sống VHNT của tỉnh Thái Nguyên thời bấy giờ.
Các cây bút nghiên cứu VHNT tiêu biểu thời kỳ đó là: Nhà NCPB Vũ Châu Quán, nhà LLPB Lâm Tiến (một chuyên gia NCPB về văn học dân tộc thiểu số Việt Nam thời kỳ hiện đại) và các nhà giáo, nhà NCPB: Nguyễn Huy Quát, Hoàng Hữu Bổi, Cao Xuân Thử, Nguyễn Long, Ngô Đức, Trần Tác… trong đó nổi bật là trường hợp nhà nghiên cứu LLPB Lâm Tiến (dân tộc Nùng). Thời kỳ này ông đã xuất bản 2 cuốn sách LLPB VHNT có giá trị, NCPB về văn học các dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại - trong đó có nhiều nhà văn, nhà thơ là tác giả Thái Nguyên, cùng với tác phẩm, các sáng tác mới của họ trong giai đoạn đầu Đổi mới.
Bên cạnh đó là các hoạt động Hội thảo khoa học về các tác phẩm, tác giả có nhiều đóng góp cho đời sống Văn học nghệ thuật Thái Nguyên như: Hội thảo về sáng tác của nhà văn Vi Hồng (với tác phẩm tiểu thuyết: “Người trong ống” nổi tiếng của ông, đã gây “xôn xao dư luận” bạn đọc một thời). Hội thảo về tác giả, tác phẩm Ma Trường Nguyên, Hà Đức Toàn, Hồ Thủy Giang… Qua các cuộc hội thảo đó, các nhà LLPB đã thể hiện rõ quan điểm ủng hộ cái mới, cái sáng tạo trong quá trình sáng tác của các nhà văn Thái Nguyên trong thời kỳ đầu Đổi mới.
Nhưng cũng có một điều cũng phải đề cập tới, đó là: sự hoạt động của LLPB mới chỉ tập trung ở lĩnh vực Văn học, còn có các lĩnh vực nghệ thuật khác như: Sân khấu, Mỹ thuật, Âm nhạc, Múa, Điện ảnh, Nhiếp ảnh… thì hầu như vắng bóng, trống trải, chỉ xuất hiện đâu đó những bài viết giới thiệu trên báo Thái Nguyên về chân dung một số nghệ sĩ, một số vở kịch, vở chèo… nổi tiếng của Thái Nguyên thời bấy giờ của các cây bút là nhà văn, nhà viết kịch – chứ chưa xuất hiện các cây bút LLPB nghệ thuật thực sự của các chuyên ngành nghệ thuật đó.
-Thế hệ thứ 2: là một loạt các nhà giáo (công tác tại các trường đại học, cao đẳng đóng trên địa bàn Thái Nguyên) đồng thời cũng là các nhà nghiên cứu LLPB VHNT tham gia tích cực vào hoạt động trong lĩnh vực “đặc thù” này. Hầu hết họ đều là những người có trình độ học vấn cao, có kinh nghiệm trong quá trình NCPBVHNT, đặc biệt Họ có một sự đam mê, nhiệt thành và tự hào về những thành tựu của VHNT thời kỳ Đổi mới của đất nước nói chung, của Thái Nguyên nói riêng.
Đã có nhiều bài viết, công trình nghiên cứu, tác phẩm LLPB được đăng tải công bố trên các báo, chí Trung ương và địa phương, được xuất bản thành sách và được đánh giá cao, được nhận những giải thưởng của Quốc gia và của tỉnh. Những vấn đề được quan tâm, lý giải, đánh giá, tổng kết… là những vấn đề quan trọng trong đời sống Văn học nghệ thuật của cả nước nói chung, của khu vực miền núi và của Thái Nguyên nói riêng thời kỳ Đổi mới. Vì thế, đã góp phần, góp tiếng nói (có màu sắc đặc trưng riêng) vào “Mặt trận tư tưởng” của đời sống VHNT nước nhà. Đó là các vấn đề: văn học dân tộc và miền núi thời kỳ hiện đại; vấn đề Đổi mới trong tư duy nghệ thuật, trong phương pháp sáng tác… của các nhà văn, các nghệ sĩ thời kỳ Đổi mới; vấn đề về lý luận, thực tiễn của công cuộc đổi mới trong lĩnh vực nghiên cứu LLPB văn học…, vấn đề tổng kết, đánh giá các giai đoạn VHNT của đất nước và của địa phương Thái Nguyên…
Có thể thấy, các nhà nghiên cứu LLPB VHNT của Thái Nguyên không chỉ quan tâm nghiên cứu, phê bình về VHNT Thái Nguyên – mà còn quan tâm đến việc nghiên cứu, phê bình VHNT của cả nước. Nói một cách khác, có nhiều nhà nghiên cứu LLPB của Thái Nguyên trong công cuộc Đổi mới đã tham gia một cách hiệu quả vào lĩnh vực “tư tưởng của văn học nghệ thuật” này - thông qua việc: Họ đã tham gia tích cực vào các cuộc Hội thảo khoa học quốc gia, khu vực; thông qua việc đăng tải các bài nghiên cứu, các công trình nghiên cứu LLPB trên các Tạp chí quốc qia, quốc tế, khu vực và tỉnh; thông qua các cuốn sách LLPB VHNT dày dặn và chất lượng.
Vì thế, trong hơn 20 năm (từ năm 2000 đến nay), đã có 4 nhà nghiên cứu LLPB của Thái Nguyên được kết nạp vào Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam (Lâm Tiến, Trần Thị Việt Trung, Cao Thị Hồng, Nguyễn Đức Hạnh); Trong đó, có Nhà văn đã được tham gia vào Hội đồng Lý luận phê bình văn học nghệ thuật của Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam và Ban LLPB VHNT của Hội Nhà văn Việt Nam (Nhà LLPB Trần Thị Việt Trung). Có thể kể tên các cây bút, các nhà nghiên cứu LLPB VHNT tiêu biểu của Thái Nguyên ở giai đoạn này – đặc biệt là các nhà nghiên cứu LLPB có nhiều công trình nghiên cứu, có nhiều cuốn sách LLPB xuất bản và được nhận nhiều giải thưởng (cấp Trung ương và cấp tỉnh) như: Lâm Tiến, Trần Thị Việt Trung, Cao Thị Hồng, Đào Thủy Nguyên, Cao Thị Hảo, Nguyễn Đức Hạnh, Nguyễn Kiến Thọ, Vũ Kim Khoa…
Bên cạnh những nhà nghiên cứu LLPB mang tính “chuyên nghiệp” đã nêu trên, Thái Nguyên còn một số cây bút vốn là nhà văn, nhà thơ có nhiều kinh nghiệm sáng tác, có nhiều sự hiểu biết về lĩnh vực NCPB và đặc biệt có sự trân trọng đối với các cây bút có nhiều thành tựu, có nhiều sáng tác mới của các tác giả trẻ Thái Nguyên – đã tham gia khá tích cực vào “lĩnh vực đặc thù” của VHNT này. Đó là các bài viết, các cuốn sách phê bình, tiểu luận của các tác giả: Ma Trường Nguyên, Hồ Thủy Giang… và gần đây là cây bút trẻ Phạm Văn Vũ. Từ kinh nghiệm thực tiễn sáng tác, với sự nhạy cảm của tâm hồn nghệ sĩ, các bài viết, các cuốn sách phê bình, tiểu luận của họ đã làm tăng thêm màu sắc, thêm sự phong phú của hoạt động LLPB VHNT của tỉnh Thái Nguyên trong thời kỳ Đổi mới.
Trong giai đoạn từ năm 2000 tới nay, sự tham gia của các cây bút LLPB các chuyên ngành nghệ thuật khác như: Nhiếp ảnh, Sân khấu, Hội họa, Kiến trúc, Múa… cũng có sự “cải thiện” hơn so với giai đoạn trước đó. Đã xuất hiện ngày càng nhiều hơn các bài viết (các bài nghiên cứu, giới thiệu, bình luận…) về các tác phẩm, tác giả và các vấn đề đặt ra trong thời kỳ đổi mới đối với các ngành nghệ thuật này trên báo chí (chủ yếu là trên Văn nghệ Thái Nguyên). Đó là các bài viết của các nghệ sĩ, họa sĩ, nhà nhiếp ảnh, nhà báo, của các kiến trúc sư… như: Vũ Kim Khoa, Kim Việt, Gia Bẩy, Lê Đình, Mã Sôi, Nguyễn Văn Cường, Thanh Tâm, Thủy Quỳnh, Tố Hương, Hoài Hương, Suối Linh, Minh Châu, Minh Hằng, Vy Phương, Thúy Hằng, Phạm Ngọc Chuẩn… Đặc biệt, trong khoảng 10 năm trở lại đây, chuyên ngành Nhiếp ảnh đã có tác giả Vũ Kim Khoa là người có nhiều sự nỗ lực trong việc viết bài NCPB và xuất bản sách. Và lần đầu tiên - Thái Nguyên đã có một nhà Nhiếp ảnh (Vũ Kim Khoa) nhận được Giải thưởng của Trung ương và tỉnh Thái Nguyên về tác phẩm NCPB Nhiếp ảnh của mình.
Nhưng, nhìn chung - ở các chuyên ngành nghệ thuật khác (ngoài chuyên ngành Văn học), hoạt động LLPB còn khá hạn chế khi chưa có các nhà LLPB thực sự của mình, chưa có “tiếng nói tư tưởng” chắc chắn, sắc sảo cũng như chưa có một sự “định hướng” có tính khoa học, thực tiễn, “ngang tầm thời đại”. Đây là một vấn đề cần phải khắc phục ngay trong giai đoạn phát triển mới để Thái Nguyên thực sự có một đội ngũ các nhà nghiên cứu LLPB VHNT mạnh và đều ở tất cả các chuyên ngành VHNT nói chung.
Một số hạn chế và vấn đề đặt ra cho LLPB VHNT Thái Nguyên trong giai đoạn mới (sau năm 2025)
Mặc dù đã có những thành tựu nhất định (như đã nêu trên), nhưng hoạt động LLPB VHNT Thái Nguyên trong gần 40 năm qua vẫn có những hạn chế cần được nhận diện để có thể tìm ra các giải pháp phù hợp, nhằm khắc phục và phát huy các thế mạnh, xây dựng chiến lược phát triển một cách bền vững, toàn diện trong giai đoạn mới của tỉnh.
Đội ngũ những người làm LLPB VHNT của Thái Nguyên tuy khá đông và có tiềm năng phát triển, nhưng trên thực tế, số người toàn tâm, toàn ý, gắn bó chặt chẽ và tâm huyết với công việc không có nhiều. Bởi phần lớn họ là những người làm công tác giảng dạy hoặc nghiên cứu ở các trường đại học, nên ít thời gian để quan tâm sâu sắc tới các vấn đề mà VHNT thường xuyên đặt ra đòi hỏi phải đáp ứng giải quyết. Thứ hai là: có những hạn chế về việc cập nhật, tiếp thu các loại lý thuyết, lý luận mới để ứng dụng cụ thể vào công tác nghiên cứu, phê bình… Thứ ba là: “tâm lý an toàn” trong nghiên cứu phê bình vẫn chi phối các cây bút LLPB – khi gặp những trường hợp tác phẩm “có vấn đề” cần được phân tích lý giải, khẳng định hoặc phê phán (trong đời sống văn học chung của đất nước) thì thường ít tham gia, ít tỏ thái độ bằng các bài viết cụ thể trên các phương tiện thông tin đại chúng. Thứ tư là: Tuy có một số tác phẩm nghiên cứu LLPB VHNT đã nhận được giải thưởng của Trung ương và địa phương, nhưng thực sự chưa có những tác phẩm LLPB có “tầm cỡ”, ghi dấu ấn sâu sắc trong đời sống VHNT nước nhà. Thứ 5 là: Sự hoạt động LLPB không đồng đều giữa các chuyên ngành nghệ thuật. Phần lớn các cây bút LLPB tập trung ở lĩnh vực văn học, do đó – các thành tựu về công tác LLPB của Thái Nguyên cũng chủ yếu là ở lĩnh vực này. Còn các chuyên ngành nghệ thuật khác hoạt động LLPB còn khá mỏng mảnh, thưa thớt, chưa có thành tựu nổi bật.
Từ những thành tựu ban đầu và những hạn chế đã nêu trên, có một số vấn đề cấp bách được đặt ra đối với hoạt động LLPB VHNT Thái Nguyên trong giai đoạn mới (sau năm 2025).
Hiện nay, tỉnh Bắc Kạn và tỉnh Thái Nguyên đã sáp nhập thành tỉnh Thái Nguyên mới – trong đó có sự hợp nhất của 2 Hội VHNT thành Hội Văn học nghệ thuật Thái Nguyên. Với sự hợp nhất này – Hội Văn học Nghệ thuật Thái Nguyên được bổ sung văn nghệ sĩ thuộc các lĩnh vực nghệ thuật khác nhau, tạo nên một sức mạnh, một tiềm năng sáng tác, sáng tạo VHNT mới - vừa giàu bản sắc văn hoá các DTTS vừa đậm chất hiện đại, giàu sức sáng tạo và đổi mới.
Đứng trước cơ hội phát triển này của VHNT, hoạt động LLPB VHNT Thái Nguyên cần phải hoạt động tích cực hơn, thực sự đổi mới và hiệu quả, để có thể góp phần quan trọng vào việc thúc đẩy, động viên, ghi nhận, lan toả… những sáng tác mới, có giá trị của VHNT tới đông đảo bạn đọc trong và ngoài tỉnh.
Muốn vậy, LLPB VHNT Thái Nguyên cần phải có một “chiến lược phát triển” đồng bộ, cùng một số giải pháp cơ bản. Cụ thể như sau:
+ Cần xây dựng đội ngũ các nhà LLPB VHNT đông đảo hơn và có trình độ chuyên môn vững vàng, có tư tưởng chính trị vững chắc, có đủ khả năng thẩm định, đánh giá tác phẩm VHNT và có khả năng định hướng phát triển cho VHNT giai đoạn mới của đất nước; luôn cập nhật các phương pháp, các lý thuyết, lý luận NCPB VHNT hiện đại, đương đại của thế giới để vận dụng một cách hợp lý trong quá trình NCPB các tác phẩm, tác giả VHNT.
+ Xây dựng, phát triển đội ngũ các nhà NCLLPB đồng đều giữa các chuyên ngành nghệ thuật, khắc phục tình trạng “trắng” công tác LLPB ở một số chuyên ngành nghệ thuật như hiện nay.
+ Tổ chức nhiều hoạt động LLPB, gắn bó chặt chẽ với các hoạt động sáng tác của văn nghệ sĩ; Tổ chức các Hội thảo khoa học với các chuyên đề, chuyên ngành VHNT – nhằm ghi nhận, lan toả các tác phẩm VHNT có giá trị cao; nhằm đấu tranh, phê phán những biểu hiện tiêu cực, những tư tưởng lệch lạc, cực đoan trong sáng tác của các văn nghệ sĩ có biểu hiện suy thoái về tư tưởng (tư tưởng nghệ thuật và tư tưởng chính trị). Đẩy mạnh hợp tác, phối hợp nghiên cứu với các Trường Đại học, Viện Nghiên cứu. Tích cực tổ chức các cuộc nói chuyện, giao lưu, trao đổi với đối tượng học sinh, sinh viên về các vấn đề VHNT thời kỳ hiện đại, đương đại hiện nay, để giúp thế hệ trẻ có những định hướng thẩm mĩ lành mạnh, tích cực.
+ Luôn bám sát các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về công tác văn hoá, văn nghệ nói chung, về VHNT nói riêng; Tích cực tham gia và tổ chức các lớp bồi dưỡng, tập huấn, nâng cao chất lượng hoạt động LLPBVH – để luôn đi đúng hướng theo sự lãnh đạo của Đảng về công tác phát triển VHNT giai đoạn mới, “kỷ nguyên mới” của đất nước.
+ Đề nghị với Đảng và Nhà nước (cấp trung ương và cấp tỉnh) ban hành các chính sách, chế độ mang tính đặc thù cho công tác LLPB VHNT như: Chế độ đi tham dự các cuộc Hội thảo khoa học quốc gia và quốc tế; chế độ “đặt hàng” các công trình NC, LLPB VHNT cho các tác giả có uy tín, có năng lực thực hiện với kinh phí thoả đáng, hợp lý; Chế độ khen thưởng kịp thời đối với các tác giả có bài viết, công trình công bố, xuất bản có chất lượng cao hàng năm; Chế độ nhuận bút xứng đáng với các bài viết, các tác phẩm LLPB VHNT được in, đăng trên báo chí trong tỉnh.
Thông tin bạn đọc
Đóng Lưu thông tin